رویکردهای پدافندغیرعامل

حسینعلی محمدی شیرکلایی

chmail.ir  @ha.shirkolayi

چکیده

این مقاله با بررسی کلیات و مفهوم پدافندغیرعامل آغاز می‌گردد و سپس به تبیین اهمیت و رویکردهای این اصل مهم پرداخته و نقش رعایت الزامات آن در حفظ دارایی ها مطرح می‌شود. سپس با تجزیه و تحلیل مفهومی نتایج ودستاوردهای آن بحث می گردد.

کلمات کلیدی:  پدافندغیرعامل، آسیب پذیری، مخاطرات، تهدیدات

• مقدمه

کلیاتی دربارة پدافند غیرعامل Passive Defense
تاریخ زندگی بشر همواره با تهدیداتی روبرو بوده است که دست ساخته ها، سرمایه های معنوی و حتی جان او را به مخاطره می اندازد. از این منظر تلاش آدمیان بر بقاء، آنها را ناگزیر به تجهیز در برابر تهدیدات کرده است. فرآیندی که ایمنی نامیده می شود ممکن است بر اساس حوزه تاثیر تهدید، نوع تهدید و یا حوزه اقدام برای مقابله با تهدید تقسیم بندی شود. 
بر اساس نوع تهدید، می توان تهدیدات طبیعی و یا انسان ساز را متصور بود. اتفاقاتی مانند سیل، طوفان و زلزله نمودهایی از تهدید طبیعی هستند. انفجار یک انبار یا نشت مواد سمی از یک کارخانه نمونه هایی از تهدیدات غیر طبیعی هستند. از منظر حوزه اقدام برای کاهش اثرات سه بخش اصلی قابل تصور است: اقدامات پیشگیرانه، اقدامات مقابله ای و اقداماتی برای بازگرداندن وضعیت ناحیه به شرایط قبل از حادثه. 

پدافند یا دفاع غیرعامل (Passive Defense) به مجموعه اقداماتی گفته می شود که به استفاده از جنگ افزار نیاز ندارد و با اجرای آن می توان از وارد شدن خسارات مالی به تجهیزات و تاسیسات حیاتی و حساس نظامی و غیرنظامی و تلفات انسانی جلوگیری کرد یا شامل مجموعه ای از اقدامات است که بدون درگیری مستقیم اثر تهدیدات متحمل را کاهش می دهد. بنابراین اقداماتی که تحت عنوان پدافند غیرعامل نام گرفته اند بیشتر در حوزه اقدامات پیشگیرانه و اقدامات برای بازگرداندن اوضاع به حالت عادی قرار می گیرند. تفکیک و نام گذاری این مجموعه اقدامات در دسته ای جداگانه و علاوه بر تفکیکی که برای حوزه های اقدامات صورت پدافند غیرعامل در ایجاد ایمنی دارد. این اهمیت ریشه در بازدارندگی و هزینه ناچیز آن نسبت به مقابله مستقیم با تهدید دارد. تعریف پدافند غیرعامل در ادبیات این علم به این صورت است: 
مجموعه اقداماتی که با رویکرد غیر شروع کننده اثرات خرابی ناشی از تهدید صورت می گیرد، پدافند غیرعامل نام دارد. به این ترتیب در یک نبرد نظامی اقداماتی مانند استتار و اختفاء در جمله اقدامات پدافند غیرعامل قرار می گیرند. 
مطالعات پدافند غیرعامل را می توان شامل سه مرحله اصلی دانست. این سه مرحله عبارتند از:
- شناخت وضع موجود بر اساس اقتضائات پدافند غیرعامل در منطقه ی مورد مطالعه 
- تعیین خطرپذیری تأسیسات مورد مطالعه
- ارائه طرح های اجرائی پدافند غیرعامل

شناخت وضع موجود براساس اقتضائات پدافند غیرعامل در منطقه ی مورد مطالعه 
شناخت وضع موجود از مراحل اصلی در قریب به اتفاق طرح های مطالعاتی است. 
با وجود گستردگی تهدیدات و تنوع راه کارها برای ارتقاء ایمنی منطقة مورد مطالعه، شناخت از خصوصیات منطقه براساس نیاز مطالعات پدافند غیرعامل از اهمیت ویژه ای برخوردار است. هدف از ایجاد چنین شناختی اولاً آشنایی با خطرات موجود در منطقه و ثانیاً بررسی قابلیت های ارتقاء ایمنی در ناحیه و در محدودة تأسیسات مورد مطالعه می باشد می باشد. به عنوان مثال بررسی شیب های مسلط به جاده های دسترسی، تأمین کنندة هدف اول و شناخت توپوگرافی منطقه در راستای هدف دوم می باشد. از نظر مکانی مطالعه به منظور شناخت منطقه را می توان در دو حوزة شناخت و بررسی مناطق همجوار و شناخت کلی سایت و تأسیسات خلاصه کرد.

----------------------------------------------

حوزة اول به خصوصیات آب و هوایی، رستنی های منطقه، مشخصات جمعیتی و اقتصادی سکونتگاه ها در مناطق و در محدودة شهرستان می پردازد. حوزة دوم بیان شده اشاره به شکل زمین، چیدمان بناها و عملکرد هر یک از اجزاء در محدودة سایت تأسیسات مورد مطالعه دارد. 
2-آشنایی با ملاحظات امنیتی و دفاعی

یکی از اصول توسعه پایدار، برقراری امنیت اجتماعی و مراکز اقتصادی و تاسیسات حیاتی حساس و مهم در برابر تهدیدهای داخلی و تهاجمات خارجی است زیرا امنیت لازمه توسعه و هرگونه فعالیت‌های اجتماعی و خدمات و فعالیت‌های مولد اقتصادی می‌باشد. این موضوع در تمام کشورها حتی کشورهائی که در شرایط صلح هستند و با شرایط تهدیدآمیزی مواجه نیستند، با جدیت تعقیب می‌شود.[1]

بویژه کشور ما به واسطه موقعیت ژئوپلتیک منطقه، منابع استراتژیک انرژی و ارزش‌های حاکم بر نظام جمهوری اسلامی ایران با شرایط تهدیدآمیزی مواجه است بنابراین بحران‌های مختلف سیاسی و نظامی در منطقه که بر کشور ایران موثر است، تاکنون رخ داده و در آینده نیز رخ خواهد داد. بنابراین ملاحظات دفاعی و امنیتی دارای وجوه خاص و حساسی از دیدگاه مردم و نظام می‌باشد. از حیث شرایط روز نیز حضور بیگانگان در منطقه و تهدیدهای مکرر آنان قابل اغماض نیست. [2]

ملاحظات دفاعی در مقابل تحرکات احتمالی یک یا چند دولت خارجی در مقام دشمنی و حمله نظامی مطرح می‌باشد و پیشگیری از بروز جنگ یا کاستن از شدت و دامنه تعرضات دشمن یا کم اثر کردن آن از اهداف دفاعی است. همچنین در سطح بین‌المللی مفهوم امنیت ملی (National Security) مطرح می‌باشد که ارتباط تنگاتنگی با مفهوم دفاعی دارد. یعنی کشوری بتواند ارزشهای داخلی را در قبال تهدیدات خارجی حفظ کند و توسعه خویش را تعقیب و قادر به دفاع از خود باشد. دستیابی به امنیت بین‌المللی از سوئی نیاز به تعاون بین کشورها دارد و از سوئی حالت رقابت و گاهی تعارض در منافع را دارد. لذا تامین امنیت بین‌المللی بخاطر پیچیدگی و ظرافتهای خاص و حساس، نیاز به دیپلماسی فعال و هوشمند دارد.

استراتژی دفاعی کشور ما بر مبنای بازدارندگی(Deterence) می‌باشد همان طورکه قرآن در آیه 60 سوره انفال به مسأله جنگ روانی از طریق آمادگی مسلمانان اشاره و می‌فرماید: تُرْهِبُونَ بهِ عَدُوَّ الله وَ عَدُوَّکُمْ؛ تا دشمنان خدا و خودتان را بترسانید. در حقیقت قرآن بیان می‌دارد که آمادگی نظامی مسلمانان نه برای تهاجم و تجاوز بلکه برای دفاع از منافع امت است.

هنگام جنگ (یا دفاع) با دشمن، ضربه زدن به دشمن را اصطلاحاً آفند یا حمله می‌گویند و مقابله با حمله دشمن را ضدحمله یا پدافند یا دفاع می‌نامند. پدافند گاهی بوسیله سلاح صورت می‌گیرد. (مثل پدافند ضدهوائی) که به آن دفاع عامل یا پدافند عامل می‌گویند و طبق قانون جزء مسئولیتهای ذاتی نیروهای مسلح می‌باشد و گاهی بدون سلاح مثلاً‌ با استتار یا استحکام (پدافند غیرعامل) که همه دستگاه‌ها باید با آن آشنا باشند و حسب موضوع آن را بکار گیرند. به عبارت دقیق تر دفاع عامل شامل طرح‌ریزی ها و اقدامات دفاعی است که مستلزم بکارگیری سلاح و تجهیزات جنگی می‌باشد و دفاع غیرعامل شامل تمامی طرح‌ریزی ها و اقداماتی است که موجب کاهش آسیب‌پذیری ها و افزایش پایداری و تداوم فعالیت‌های دستگاهها و سیستم‌های نظام در مقابل تهدیدات دشمن گردیده و مستلزم بکارگیری سلاح نیست.[3]

در صورت بروز جنگ، استراتژیست‌ها و طراحان عملیات جنگی تلا‌ش می‌کنند شاهرگ‌های حیاتی جامعه را هدف قرار دهند. مراکز حیاتی و مراکز ثقل، مراکز و تاسیساتی می‌باشند که در صورت حمله و بمباران و انهدام آنها صدمات جدی به نظام اجتماعی، سیاسی و نظامی کشور وارد شده، آنها را در مخاطره و بحران جدی قرار می‌دهد و متقابلا بایستی تمهیدات لازم برای امکان پایداری سیستم های اقتصادی و اجتماعی و بویژه مراکز حیاتی و ثقل کشور در نظر گرفته شود.

چ

شکل1. نمونه ای از بام دارای پوشش گیاهی برای استتار

با شروع دوره انقلاب در علوم و فناوری‌ها، بخصوص فناوری اطلاعات، ارتباطات، الکترونیک و رایانه در سال‌های اخیر، جنگ‌های نسل چهارم طراحی و در چند جنگ اخیر تجربه شده و سیر تکاملی خود را طی می‌کند. مشخصه‌های این‌نوع جنگ‌ها "تاکید بر جنگ نرم همچون جنگ اطلاعاتی، روانی، تبلیغاتی، سایبری، بکارگیری موضعی و مقطعی جنگ سخت برای پشتیبانی جنگ نرم، تاکید بر جنگ الکترونیک، تکیه بر سامانه‌های پیشرفته سنجش از راه دور، تکیه بر سلاح‌ها و تجهیزات هوشمند و دقیق، توسعه توانمندی‌ها و کسب برتری در هوا، گسترش عرصه جنگ به فضا، پرهیز از درگیری در جنگ سخت قبل از اطمینان از پیروزی در جنگ نرم و گسترش عرصه نبرد به‌ همه سطوح جغرافیایی کشور هدف" است. در این جنگ‌ها انهدام زیرساخت‌های ملی و مراکز حیاتی، حساس و مهم کشور در اولویت نخست اهداف تهاجم است و بر قطع ارتباط رهبری و مدیریت دفاعی و عمومی کشور با مردم و نیروهای دفاعی در گام نخست تهاجم تاکید می‌شود.

باید تاکید نمود که مراعات ملاحظات دفاعی و امنیتی بایستی همراه با اصل اثر بخشی، کارآئی و بهره‌وری باشد مثلا در یک طرح ترابری ملاحظات دفاعی و امنیتی به نحوی اعمال شود که حمل‌ونقل به صورت اقتصادی همچنان مقدور باشد و گرنه کارآیی آن طرح ترابری و نهایتا بهره‌وری تنزل پیدا می‌کند.

پهنه‌بندی مناطق کشور در برابر مخاطرات دفاعی معمولاً براساس فاصله از مرز می‌باشد زیرا نقطه شروع تهاجم از مرز می‌باشد. البته خطر حمله از برخی مرزها بیشتر می‌باشد (مثلاً در شرایط کنونی آبهای جنوبی کشور) با این‌حال عنصر فاصله از مرز اهمیت کمتری نسبت به گذشته دارد زیرا روشهائی همچون عملیات نبرد هوائی، هلی‌برن نیروها، موشکهای دوربرد، جنگهای الکترونیکی، جاسوسی از فضا، جنگ روانی و ... آسیب‌پذیری مناطق دور از مرز را بالا برده است. با اینحال بطور کلی توصیه می‌شود طرحهای صنعتی و زیربنائی که اهمیت بالائی داشته و جزء اهداف دشمن تلقی شوند، حتی‌المقدور در مناطق داخلی ایجاد شوند تا فاصله از مرزها (بویژه در صورت وجود موانع طبیعی) باعث کاهش مخاطرات آفندی دشمن شود.[4]

در جنگهای جدید شهرها میدان کارزار شده‌اند که هدف جنگ شهری، انهدام اراده ملی برای جنگ است [5] زیرا شهرها مراکز مهم اجتماعی، مراکز اداری و تصمیم گیر، پشتیبانی جنگ و نهاد مقاومت هستند [6] به گونه‌ای که در جنگهای جدید 80% تلفات مربوط به غیر نظامیان می‌باشد. [5] بنابراین کاهش آسیب‌پذیری شهرها برای بازدارندگی از گسترش دامنه جنگ به شهرها و امکان استقامت در جنگ شهرها لازم است و انتظار می‌رود زیرساختهای راه و راه‌آهن به گونه‌ای باشند که آستانه مقاومت شهرها را ارتقاء داهند نه اینکه خود موجب فلج شدن شهر و کاهش آستانه مقاومت باشند. در شرایط کنونی به علت تمرکز حدود یک پنجم جمعیت کشور در تهران و حومه، وضعیت آسیب‌پذیری منطقه تهران شایان توجه ویژه می‌باشد.

3- اهمیت پدافند غیرعامل

دفاع غیرعامل در واقع مجموعه تمهیدات ،اقدامات و طرح‌هایی است که با استفاده از ابزار، شرایط و حتی‌المقدور بدون نیاز به نیروی انسانی به صورت خود اتکا صورت‌گیرد چنین اقداماتی از یک سو توان دفاعی مجموعه را در زمان بحران افزایش داده و از سوی دیگر پیامدهای بحران را کاهش و امکان بازسازی مناطق آسیب‌دیده را با کمترین هزینه فراهم می‌سازد. در حقیقت طرح‌های پدافند غیرعامل قبل از انجام مراحل تهاجم و در زمان صلح تهیه و اجرا می‌گردند با توجه به فرصتی که در زمان صلح جهت تهیه چنین طرح‌هایی فراهم می‌گردد ضروری است این قبیل تمهیدات در متن طراحی‌ها لحاظ گردند. به‌کارگیری تمهیدات و ملاحظات پدافند غیرعامل علاوه برکاهش شدید هزینه‌ها، کارآیی دفاعی طرح‌ها، اهداف و پروژه‌ها را در زمان تهاجم دشمن بسیار افزایش خواهد داد

4- ملاحظات در پدافند غیرعامل

 تجربیات حاصل از جنگ تحمیلی و خسارت‌های وارده و ناشی از تهاجمات دشمن به تأسیسات نظامی و صنعتی از قبیل: کارخانجات تولید تسلیحات نظامی، نیروگاه‌ها، پالایشگاه‌ها، محورهای مواصلاتی، بیمارستان‌ها، پادگان‌ها و صنایع مادر، لزوم توجه به دفاع بهینه را که تلفیقی از پدافند عامل و غیرعامل می‌باشد بر همگان روشن ساخت. آنچه که در این میان و در خصوص پدافند غیرعامل و اصول مرتبط با آن مد نظر است توجه به این نکته اساسی است که: در ساخت و راه‌اندازی پروژه‌ها و طرح‌های بزرگ و کلان اقتصادی باحجم سرمایه گذاری‌های انبوه نظیر پالایشگاه‌ها، سدها، مجتمع‌های پتروشیمی، فرودگاه‌ها و غیره به اصول و مبانی پدافند غیرعامل توجه اساسی به عمل نیامده‌است و از طرفی نیز بدون توجه به ملاحظات امنیتی و دفاعی سرمایه گذاری‌های کلانی در سطح کشور انجام‌گرفته و یا در حال انجام است. پروژه‌ها وتأسیسات اقتصادی و زیربنایی بدون رعایت و یا دخالت ملاحظات و ترتیبات دفاعی و امنیتی ساخته‌شده و یا توسعه یافته‌اند و به صورت یک هدف کاملا عریان و در عین حال قابل توجه و مورد علاقه دردسترس و یا تیررس دشمن وکشورهای مهاجم قرار گرفته‌اند.

شکل2. استفاده از درب فولادی به عنوان پوشش برای اتاق تاسیسات (کتابخانه مرکزی تبریز)

موقعیت و موضع استقرار استحکامات و تجهیزات دفاعی کشور نظیر سایت‌های موشکی و راداری با توجه به این نکته که برخی از آنها قبل از پیروزی انقلاب اسلامی توسط نیروهای بیگانه طراحی و ساخته‌شده‌اند و یا توسط سیستم‌های جاسوسی و سیستم‌های جمع‌آوری و شناسایی دشمن کشف و شناسایی شده‌اند تغییری نکرده‌است. چنین به نظر می‌رسدکه تأسیسات و ابنیه‌های فنی در دو بخش نظامی و غیرنظامی بدون انجام مطالعات و بررسی‌های ژئوپلتیکی، طرح‌های آمایش سرزمین و طرح‌های آمایش دفاعی احداث گردیده و یا توسعه یافته‌اند. صنایع مادر و زیربنایی در کشور نیز به‌صورت یکپارچه و عظیم و در عین‌حال متمرکز طراحی و راه‌اندازی شده‌اند و به مسأله بزرگ بودن این قبیل صنایع در مقابل توجه به اصول و مبانی پدافند غیرعامل از قبیل: کوچک سازی و پراکنده‌سازی توجه بیشتری معطوف شده‌است.

5- رویکرد جامع به مقوله پدافند غیرعامل

با توجه به روند جنگ‌ها و شرایط حال حاضر دنیا( چه از لحاظ تکنولوژیکی و چه از لحاظ سیاست‌های راهبردی) رویکردهای زیر برطرح پدافند غیرعامل حاکم است:

1- به عنوان یک فرض مسلم وقطعی، پرداختن و توجه ویژه به مقوله پدافند غیرعامل از لحاظ کمی و کیفی و بررسی سامانه‌هایی که می‌بایست مورد توجه پدافند غیرعامل قرار‌گیرند نقش مهم و ارزشمندی را در تعیین سرنوشت جنگ بر عهده خواهدداشت.

2- نظر به اهمیت در خور توجه و بایسته پدافند غیرعامل و سامانه‌های آن، وحدت فرماندهی و هماهنگی در خصوص نحوه و چگونگی اجرا، هدایت و راهبرد عملیات استتاری در سطوح عمودی و افقی نیروهای مسلح کشور و سایر منابع ملی، لازمه موفقیت در عملیات‌های پدافند غیرعامل و کارآمدی مدیریت راهبردی این نوع پدافند مبتنی برشیوه‌های نوین است .

3- بدون شک پیشرفت‌های روز افزون در حوزه‌های ارتباطات، مخابرات و سیستم‌های شناسایی و جمع‌آوری اطلاعات، تغییرات قابل توجهی را در مکانیسم‌ها و سازوکارهای حاکم بر فعالیت‌ها و چالش‌های نظامی و دفاعی بوجود آورده‌است. همچنین شرایط حاضر جهانی بسیار متغییر بوده و روند رو به رشد سیستم‌های مزبور بسیار شتاب‌آلود و سریع است.

4- از آنجا که روش‌های طراحی، مراقبت و نگهداری، برنامه‌ریزی، دیسیپلین و توسعه میدانی در پدافند غیرعامل نوین با توجه شرایط و نحوه رویارویی و تقابل با دشمن از نظر سیاسی و جغرافیایی متفاوت است، تنوع شرایط و راهکارها، انعطاف و پویایی مفهوم فرماندهی وکنترل عملیات پدافند غیرعامل را در پی دارد.

از عناصر و پارامترهایی که در فرآیند برنامه‌ریزی برای مدیریت، فرماندهی و کنترل مستقیم و غیرمستقیم پدافند غیرعامل مهم و تأثیرگذار هستند می‌توان موارد زیر را برشمرد:

    فرهنگ سازمانی

    ساختار سازمانی و سلسله مراتب فرماندهی

    سیاست‌های راهبردی( استراتژی راهبردی و دکترین )

• امکانات موجود رزمی و پشتیبانی
• سطح دانش و آگاهی فرماندهان

6- حوزه های پدافند غیرعامل :

محورهای های کلان تأثیرگذار بر پدافند غیرعامل در سطح ملی بر اساس نمودار ارائه شده شامل موارد ذیل می‌باشد

• حوزه حمل و نقل و ارتباطات
• حوزه دارو، غذا، آّب و بازیابی نیروی انسانی
• حوزه انرژی
• حوزه رسانه‌ها و تبلیغات روانیچ
• حوزه مخابرات
• حوزه صنایع
• حوزه مالی و اقتصادی
• حوزه دیپلماسی و امنیت
• حوزه دفاع

                             شکل3.حوزه ها و محورهای اساسی پدافند غیرعامل در سطح ملی

7-اصول پدافند غیرعامل

با توجه به مطالب و مباحث ارائه شده اصول ذیل ارائه می‌شود:

• - انتخاب عرصه‌های ایمن در جغرافیای کشور
• - تعیین مقیاس بهینه استقرار جمعیت و فعالیت در فضا
• - پراکندگی در توزیع عملکردها متناسب با تهدیدات و جغرافیا
• - کوچک سازی و ارزان سازی و ابتکار در پدافند غیرعامل
• - انتخاب مقیاس بهینه از پراکندگی و توجیه اقتصادی پروژه
• - موازی سازی سیستمهای پشتیبانی وابسته
• - مقاوم سازی، استحکامات و ایمن سازی سازه‌های حیاتی
• - مکان یابی استقرار عملکردها
• - مدیریت بحران دفاعی در صحنه ها
• - استتار و نامرئی سازی
• - کور کردن سیستم اطلاعاتی دشمن
• - اختفاء با استفاده از عوارض طبیعی
• - پوشش ،فریب، ابتکار عمل و تنوع در کلیه اقدامات
• - حفاظت اطلاعات سیستمهای حیاتی و مهم
• - تولید سازه های دو منظوره (موانع)

8-الزامات قانونی و ساختار سازمانی

مراعات اصول پدافند غیرعامل علاوه بر وجه عقلائی و منطقی آن، دارای الزامات قانونی نیز می‌باشد و در سیاستهای کلی بخش حمل‌ونقل ابلاغ شده در سال 1379 [5] بر این موضوع تاکید شده و همچنین سیاستهای کلی پدافند غیرعامل [2] نیز در سال 1384 ابلاغ شده است. علاوه بر آن مطابق مقررات (آئین نامه ماده 32 قانون برنامه چهارم) هر طرح جدید عمرانی که ایجاد یا اصلاح مراکز حساس، حیاتی یا مهم را در پی داشته باشد یا مجاور چنین مراکز می‌باشد، مشمول موضوع مطالعات پدافند غیرعامل می‌گردد. بنابراین تمام طرحهای عمرانی ساخت و توسعه زیربناهای حمل‌ونقل اعم از آنکه بوسیله شرکت انجام شود یا بوسیله دیگر سازمانهای ذیربط (نظیر راه‌آهن جمهوری اسلامی، سازمان بنادر و دریانوردی، شرکت فرودگاه‌های کشور و ...) قاعدتاً مشمول موضوع هستند مگر آنکه حسب مورد واضح شود که مشمول مقررات نیستند.

در دفاع غیرعامل تمام نهادها، نیروها، سازمان ها، صنایع و حتی مردم عادی می توانند نقش موثری ایفا کنند و پدافند غیر عامل موضوعی بنیادی است که وسعت و گستره آن همه زیرساخت ها و مراکز حیاتی و حساس نظامی و غیرنظامی، سیاسی، ارتباطی، مواصلاتی نظیر بنادر، فرودگاه ها، پل ها، زیر ساخت های محصولات کلیدی نظیر پالایشگاه ها، نیروگاه ها، مجتمع های بزرگ صنعتی، مراکز هدایت و فرماندهی و جمعیت مردمی کشور را در برمی گیرد تا حدی که حفظ امنیت ملی و اقتصادی و شکست ناپذیری در جنگ، به نحو چشمگیری وابسته به برنامه ریزی و ساماندهی همه جانبه در موضوع حیاتی دفاع غیرعامل است. 

9-نتیجه‌گیری

اکنون که توسعه اقتصادی کشورمان در حال سرعت گرفتن است، و هر روزه شاهد پیشرفت‌های جدید در مورد دستیابی به تکنولوژی‌های نوین و ایجاد صنایع و احداث تاسیسات پیشرفته هستیم، و توسعه راه و راه‌آهن نیز شتابان صورت می‌گیرد، ضروری می‌نماید که در طراحی محورهای جدید و تاسیسات مرتبط اصول پدافندی و ملاحظات امنیتی را لحاظ نموده تا تاسیسات امن و پایداری ایجاد گردیده و ضمن جلوگیری از انگیزش مطامع دشمنان و کاهش مخاطرات امنیتی، از سرمایه‌های ملی محافظت گردد و توسعه پایدار کشور را شاهد باشیم. ولی ظاهراً در این بخــــش توجه کافی به مسائل دفاعی و امنیتی بویژه در طرح مسیرهای جدید نمی‌شود و با استفاده از پیشنهادهای مطروحه در مقاله می‌توان این موضوع را ارتقاء داد.

مراجع

1.  دفتر مقررات ملی ساختمان ایران. (1391)، " مبحث بیست و یکم پدافند غیرعامل،" نشر توسعه ایران.
2. موحدی نیا، ج. (1389)، "اصول و مبانی پدافند غیرعامل،" انتشارات دانشگاه صنعتی مالک اشتر.
3. http://www.paydarymelli.ir نگاهی به ‌پدافند غیرعامل در ایران ‌و جهان
4. سید مرتضی ناصریان - آشنایی با ملاحظات دفاعی و امنیتی در راه و راه‌آهن - شرکت ساخت و توسعه زیربناهای حمل‌ونقل کشور – زمستان 1387
5. مجموعه کتابهای مربوط به پدافند غیرعامل از پژوهشکده مهندسی پدافند غیرعامل – زمستان  1386
6. عبدا... بوالحسنی- معماری و طراحی شهری در ایران - نشریه شماره 4 پدافند غیرعامل- معاونت پدافند غیرعامل قرارگاه پدافند هوایی خاتم الانبیاء(ص) – زمستان 84
7. سید مرتضی ناصریان - منشور حمل‌ونقل - معاونت ساخت و توسعه راه‌آهن- خرداد 1380
8. تاریخچه احداث راه‌آهن ایران و ضرورت‌های توسعه آن- معاونت ساخت و توسعه راه‌آهن- مهر 1376
9. سید مرتضی ناصریان - ارزیابی طرح‌های توسعه شبکه ریلی در شرق کشور - همایش چابهار، ترانزیت و توسعه شرق کشور - خرداد 1387
10. دکتر سید یحیی صفوی-جغرافیای نظامی ایران- جلد 2- سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح – 1385
11. عباس اکبری-آشنائی با آمایش و دفاع سرزمینی - نشریه شماره 7- قرارگاه پدافند هوایی خاتم الانبیاء(ص)
12. سازمان پدافند غیرعامل کشور، معاونت فنی. (1392). "اصول و ضوابط فنی پدافند غیرعامل در طراحی معماری ساختمان های شهری،" دانشگاه صنعتی مالک اشتر، مجتمع دانشگاهی آمایش و پدافند غیرعامل.
13.  کتاب شماره 452 فیما. مترجم: بیات آقبلاغی، م. (1390). "ارزیابی ریسک وراهنمای گام به گام برای کاهش پتانسیل جملات تروریستی علیه ساختمان ها (سری مدیریت ریسک)،" شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران.
14.  ستاره، ع.ا. زنگنه شهرکی، س. حسینی، س. (1389)،  "آمایش و مکان¬یابی از منظر پدافند غیرعامل،" انتشارات دانشگاه صنعتی مالک اشتر.
15.  صفوی، س. م.م. (1392)، "سطوح سبز ساختمان از منظر دفاع غیرعامل (نمونه موردی: نقش بدنه¬های سبز در شهر تهران)،" نشریه علوم، تحقیقات و فناوری پدافندغیرعامل، دوره اول، شماره 1، پاییز 92.
16.  معاونت پدافند غیرعامل قرارگاه پدافند هوایی خاتم الانبیا (ص). (1385)، "آشنایی با پوشش گیاهی و روش استتار،" نشریه پدافندغیرعامل، شماره 10.
17. بیطرفان، م. فرزام شاد، م. (1392)، "معماری همساز با دفاع غیرعامل با واکاوی در سبک¬های معماری جهان،" انتشارات بوستان حمید.
    معاونت پدافند غیرعامل قرارگاه پدافند هوایی خاتم الانبیا (ص). (1384)، "آشنایی با سنجنده¬ها و تاسیسات عمیق زیرزمینی حساس و راهبردی،" نشریه پدافندغیرعامل، شماره 6.
18. معاونت پدافند غیرعامل قرارگاه پدافند هوایی خاتم الانبیا (ص). (1385)، "آشنایی با پوشش گیاهی و روش استتار،" نشریه پدافندغیرعامل، شماره 10.
19. علی محمدی،ک. (1392)، "اهمیت کاربرد اصول گشتالت در استتار، اختفا و فریب،" همایش سراسری پدافند غیرعامل در علوم و مهندسی با تاکید بر استتار، اختفا و فریب، دانشگاه جامع امام حسین (ع)، دانشکده و پژوهشکده پدافند غیرعامل.
20. سایت تحلیلی خبری عصر ایران (19/01/1392)، "آرایش نظامی دو کره: از محل استقرار موشک ها تا توپخانه های آماده شلیک،" دسترسی در تاریخ 25/8/93، موجود در سایت: http://www.asriran.com/fa/news/26539/